Virüsler dendiğinde aklınıza ne geliyor? Bir hastalık nedeni mi? Korku verici bir şey mi? Muhtemelen cidden rahatsız edici hastalık yapıcı bir şey gibi geliyor. Ama tüm virüsler aynı değil. Bazıları yıkıcı hastalıklara sebep oluyor. Ama bazıları bunun tam tersini yapıp hastalıkları tedavi edebiliyor. Bu tür virüsler ‘faj’ olarak adlandırılır. Dünyada her 48 saatte dünyadaki bakterilerin yaklaşık yarısının fajlar tarafından yok edildiği öngörülmektedir. Bu kadar hızlı etki eden şey neden bir tedavi yöntemi olamasın?
Bakteriyofajlar dünyada en çok var olan canlılardır. Genel olarak bakteriyofajı , kısa adıyla fajları tanımlamak gerekirse bakterileri enfekte eden virüslerin genel adıdır. Bir bakterinin içine girerek onu parçalayıp yok ederler. Fajlar doğada bakterilerle ilişki içerisinde yaygın olarak bulunmaktadırlar. Bir fajın yaşayabilmesi için mutlaka bir canlı hücreye ihtiyaç vardır. Bir faj tek bir bakteri türüne özgüdür, bu nedenle yalnız bakterilere karşı etkili olurlar. Nasıl sadece insanlarda hastalık yapan virüsler varsa aynı şekilde bakteriyofajlar da sadece bakterileri etkiler ve onları yok eder. Bu sebeple fajlar insanlar üzerinde herhangi bir yan etki oluşturmazlar.
Bakteriyofajların Yapısı Nasıldır ?
Bakteriyofajlar bir hücrenin içine girebilecek kadar küçük yapılı canlılardır. Genel olarak bir bakteriyofaj baş boyun ve kuyruk kısmından oluşur. Baş kısmında proteinden oluşan bir kabuk içinde yer alan genetik malzeme bulunur. Bu genetik malzeme DNA veya RNA olabilir. Boyun ve kuyruk kısmı bakteriye tutunması ve bakterinin içine girmesini sağlar.
Ellerinize bir bakın. Muhtemel her elinizde 10 milyardan fazla faj bulunuyor.
Enfeksiyon Kaptığınızda Fajlar
En basit şekliyle bir faj bir bakteriyle eşleşebiliyor. Fajlar enfekte edebilecekleri bir bakteriyi bulduklarında bakteriye tutunur ve önce burada kendi protein moleküllerini oluşturur, sonra sahip olduğu genetik materyalleri bu bakterinin içine aktarırlar. Daha sonra bu materyaller vasıtasıyla bakteriyi kontrol eder ve içerisinde yüzlerce yeni faj oluştururlar. Basit bir değişle bakteri, bir faj fabrikasına dönüşür. Sürekli faj üretmeye başlar. Bakterinin içinde belirli bir sayıya ulaşan fajlar bakterinin bütün kaynaklarını da tüketirler hücrede kaynak kalmayınca fajlar bir enzim salgılayarak hücrenin patlamasını sağlarlar. En sonunda hücreyi parçalayarak dışarı çıkar. Ve artık serbest kalan fajlarda yeni hedeflerini bulana kadar etrafta dolaşmaya devam ederler. Kendilerine yeni parçalayacak bakteri ararlar. Eğer ortada enfeksiyon yapan bakteri kalmazsa vücuttan atılırlar.
Bakteriyofajlar bakteri içerisinde litik veya lizogenik olarak çoğalabilir.
Litik döngüde fajın çoğalmasıyla bakteri hücresi parçalanır ve ölür. Bakteri öldüğünde fajlar kendilerine yeni bir bakteri hücresi bulur ve enfeksiyon ortadan kalkana kadar bakterileri parçalamaya devam eder. Lizogenik döngü, buna tezat olarak, konak hücrenin parçalanmasına neden olmaz. Lizogenik olabilen fajlara ılımlı fajlar denir. Uygulanan bakteriyofaj tedavisinde bakteriyi parçalayan, yani litik olarak çoğalan bakteriler kullanılır.
Bakteriyofaj tedavisi nedir?
Antibiyotik direnci günümüzde yaygın olarak bilinen bir terimdir. Bugün birçoğumuz antibiyotiklere dirençli bakterileri duymuştur. Bir çok bakteri enfeksiyon tedavisi için geliştirilen, hepsi değilse bile, birçok antibiyotiğe karşı dirençli hale gelmişlerdir. Bu durumun zamanla daha tehlikeli hale gelmesi beklenmektedir. 2050 yılına kadar her yıl, 10 milyon insanın çoklu-ilaç dirençli enfeksiyonlardan hayatını kaybedeceği tahmin edilmektedir. Bu durum günümüzde her yıl kanserden hayatını kaybeden 8 milyon insanla karşılaştırdığımızda yeni bir tedavi arayışını gündeme getirmiştir.
Antibiyotiklerin bu durumu fajları tıp dünyasında oldukça ilgi çekici bir hale getirmiştir. Çünkü fajlara karşı bakteriler antibiyotik direnci gibi bir direnç oluşturmazlar ve bakteriyofajlar sürekli olarak kendilerini yenileyebilirler.
Peki, nedir bu bakteriyofaj tedavisi? Ve ülkemizde uygulanıyor mu?
Bakteriyofaj tedavisi, en basit tanım ile enfeksiyon yapan bakterilere karşı tedavi amaçlı fajın uygulanmasıdır. Son zamanlarda enfeksiyon hastalıklarında antibiyotik yerine bakteriyofaj tedavisi kullanılmaya başlanmıştır. Tedavi sonrasında ise olumlu sonuçlar alındığı görülmüştür. Örneğin;
1981-1986 yılları arasında 550 vakada uygulanmış; hastaların % 92,4’ ünde iyileşme, % 6,9’ unda belirtilerde gerileme görülmüştür. Ve bu oranlar tedavi üstüne yapılan çalışmalarla artmaktadır.
Fajın belirli oranda saflaştırılmasıyla hastaya verilmesi sonrasında fajın bakteriyi kısa sürede yok etmesi, bu tedavinin temelini oluşturmaktadır. Ayrıca fajların direnç oluşturmamak haricinde antibiyotiklere göre birçok avantajı bulunmaktadır. Bunların içinde en önemlilerinden bir tanesi fajı nasıl uygularsak uygulayalım uygulama şeklinden bağımsız olarak nerede ihtiyaç varsa oraya göç etmesi ve orada çoğalmasıdır. Bu sayede antibiyotikler gibi vücudumuzda yararlı olan bakterileri de yok etmez. Sadece şikâyetimizin olduğu bölgedeki bakterileri yok eder.
Bu gün antibiyotik direncinin artmasıyla dünyada birçok ülke tekrardan faj tedavisini kullanmaya başlamış ve birçok bu tedaviyi yapan veya hakkında çalışan merkez açılmıştır. Ülkemizde de bu tedavi Özel Aritmi Osmangazi Hastanesi bünyesinde Dr. Kayhan TURAN ve ekibi tarafından uygulanmaya başlanmıştır.
Merkezimizde de uygulanan bakteriyofaj tamamen hastanın kendi yarasından elde edilir. Bu sebeple her hangi bir yan etki oluşturmaz. Merkezimize tedavi için başvurduktan sonra bakteri türü tanımlanır. Daha sonra faj elde etme süresi başlar. Genellikle bakterinin çeşidine göre faj elde etme süresi değişiklik gösterir. Elde edilen faj daha sonra dozlar halinde hastaya uygulanır. Bu tedavinin yanında iyileşme sürecini hızlandırıcı çeşitli başka tedavilerde uygulanır.
Bu konu hakkında daha detaylı bilgi almak için iletişim adreslerimizde bize ulaşabilir ve her türlü merak ettiğiniz soruyu sorabilirsiniz.
Sonuç olarak faj tedavisi antibiyotiklerin çıkmasıyla uzunca bir süre unutulmuş bir yöntem olsa da giderek artan antibiyotik direnciyle beraber bugün özellikle antibiyotik direnci bakterilerin sebep olduğu enfeksiyonlarla savaşta tamamlayıcı bir ilaç olarak önemini artırmaktadır. Antibiyotik direnci bu hızla artmaya devam ederse bir gün tamamen antibiyotiklerin yerini fajların alması beklenmektedir.
